Ở Việt Nam, khoảng 80% dân số theo đạo Phật và 20% theo các tôn giáo khác như Công giáo, Đạo giáo và Nho giáo. Các tôn giáo này xuất phát từ bên ngoài m và chủ yếu du nhập vào Việt Nam trong nhiều thế kỷ qua.
Được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa của Nhân loại vào ngày 1 tháng 12 năm 2016, lễ Thờ Mẫu là nghi lễ mới nhất trong một chuỗi dài các khía cạnh văn hóa đặc sắc của quốc gia được chính thức công nhận.
Phật giáo đã được thực hành ở đây từ thế kỷ thứ 2, như Nho giáo, trở nên thịnh vượng vào thế kỷ 11 với việc xây dựng Văn Miếu, được biết đến như một trường đại học đầu tiên ở Việt Nam, để thúc đẩy các kỷ luật của Nho giáo. Đạo Công giáo du nhập vào Việt nam cuối thế kỷ 16, đầu thế kỷ 17 nhờ các linh mục người Bồ Đào Nha và Pháp đến khai đạo và mới nhất là đạo Cao Đài hình thành từ những năm 20 tại vùng Tây Ninh, Tây Nam Bộ Việt Nam.
Mặc dù vậy, họ là những người theo các tôn giáo khác nhau và thực hành cả việc thờ cúng tổ tiên tại nhà, đó là một nghi lễ thể hiện lòng hiếu thảo có từ trước khi Nho giáo và Phật giáo xuất hiện.
Như đã nói, cả hai tôn giáo lớn đều du nhập vào Việt Nam và đều đều được hoan nghênh, ăn sâu vào xã hội Việt Nam vì những tôn giáo này không trái với ứng xử và nề nếp của làng xã.
Nhưng hầu như không ai biết đến tín ngưỡng thờ Mẫu. Đây là một tín ngưỡng rất phổ biến của một nền văn hóa nông nghiệp như Việt Nam với gần 80% dân số sống bằng nghề trồng lúa nước. Vì vậy, tục thờ cúng thần bí còn tồn tại rất nhiều như thờ cơm mới, cây nêu, thần tài nhà cửa, bếp núc… đặc biệt là tục thờ Mẫu, một tín ngưỡng dân gian rất phổ biến ở miền Bắc. Ở vùng này, phong cách của các linh hồn được hình dung giống như một triều đình cai trị 4 thế giới (tứ phủ): Bầu trời, Đất, Nước và Rừng.
Ở miền Bắc Việt Nam, tất cả các ngôi chùa nổi tiếng, nơi tôn nghiêm dành riêng cho các Mẫu, đều nằm gần khu vực chùa. Bàn thờ này thường đặt ở vị trí đẹp, thường là phía sau hoặc bên cạnh của chùa chính, được thiết kế hài hòa với tổng thể kiến trúc của chùa chính và không gian thiên nhiên xung quanh. Người Việt thờ Mẫu trong một ngôi đền riêng gọi là “Phủ” trong tiếng Việt.
Nhìn vào cách trang trí điển hình của khu Điện Mẫu, các Mẫu rất đặc biệt. Mẫu thượng ngàn mặc áo xanh, ngự giữa chốn tôn nghiêm.
Mẫu Thoại, mặc áo trắng, phụ trách việc nước, tưới tiêu và làm mưa cho người Việt Nam trong năm, xa hơn nữa là thu hoạch và nhu cầu sinh hoạt của họ. Mẫu Thoại nằm ở bên tay trái của bàn thờ.
Mẫu Địa với áo vàng lo công việc đồng áng, làm đất.
Đứng ở hàng thứ hai trong Tứ phủ với tư cách là Mẫu Thượng Thiên hiện ra, hóa thân thành Mẹ Liễu Hạnh, một trong tứ bất tử trong văn hóa Việt Nam. Từ lâu, người dân địa phương tin rằng Liễu Hạnh có thể là con gái của Ngọc Hoàng. Bà được cử đến thế giới này để giúp đỡ người Việt Nam và khuyến khích những điều tốt đẹp. Bà đại diện cho vẻ đẹp và sự nữ tính.
Ở hàng thứ ba trong thánh điện, bạn có thể thấy năm người đàn ông lái đò (ngũ vị tiên ông), những người rất giỏi võ nghệ, văn chương, nổi tiếng dũng cảm và tài năng tinh anh. Họ giúp các Mẫu thực hiện sứ mệnh của mình và giúp đỡ cư dân làm những điều tốt đẹp. Người dân ngưỡng mộ họ nên đã tôn thờ họ từ những vị anh hùng dân tộc có thật trong lịch sử Việt Nam như Trần Quốc Toản, Cao Lỗ, Yết Kiêu….
Các cô đồng, cậu bé được trưng bày ở hàng thứ tư của cung thánh Mẹ. Họ trẻ trung, lanh lợi, nhanh nhẹn, hay giúp đỡ và hỗ trợ đắc lực cho những người lái đò (tiên ong). Hơn nữa, họ sống gần Mẫu, hiểu họ và biến những mong muốn của Mẫu thành hiện thực. Mỗi Mẫu có một cô đồng, cậu bé giúp đỡ, Bắc Lệ gần với Mẹ thượng ngàn hơn, còn các vị khác như thánh Bụt, Đông Cuông… và Kim Đồng, Ngọc Nữ được phân biệt bằng khuôn mặt trẻ thơ và ngồi gần các vị thần. Họ là biểu tượng của tương lai.
Sự kiện tiêu biểu của tôn giáo này là lễ Lên Đồng. Lễ trung gian là phần BỐN TỪ: Bầu trời, Đất, Nước, Rừng.
Trong nghi lễ Lên Đồng rất phổ biến, các linh hồn được mời đến nhập vào nữ nghệ sĩ để họ làm sống lại một số hoạt động trong thế giới linh thiêng với mục đích bảo vệ sức khỏe và tài sản của cá nhân hoặc cộng đồng. Những người tham gia được cho là có thể giao tiếp trực tiếp với các linh hồn đã được nhập.
Các nghi thức “giao tiếp” thường mang tính trình diễn và tuân theo một số quy ước đã được thiết lập, nhưng chúng cũng có thể liên quan đến các điều kiện cụ thể trong cuộc sống thực.
Ở nước ta, tất cả những ngôi chùa nổi tiếng đều thể hiện sự tôn nghiêm của Mẫu. Có thể kể đến như chùa Yên Tử, chùa Hương, chùa Keo, chùa Dâu… ngôi đền thờ Mẫu lớn nhất có lẽ là Phủ Giầy ở tỉnh Nam Định (cách Hà Nội 140km về phía Nam) nhưng bạn cũng có thể thấy trang trí của tôn giáo này ở Phủ Tây Hồ, Hà Nội.
Bởi lẽ, loại hình thờ cúng này tương tự như tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt và nó thể hiện sự tôn trọng truyền thống, cội nguồn, quan hệ xã hội tốt đẹp, gia đình hiếu thuận và tình cảm giữa con người với con người. Đồng thời tôn giáo này đề cập đến một tầm nhìn mới về thế giới và địa lý.
Tín ngưỡng thờ Mẫu cho chúng ta thấy tôn giáo này chỉ tồn tại ở các nước nông nghiệp lúa nước, nơi người nông dân sống phụ thuộc nhiều vào thiên nhiên.
